Қазақстан экономиканың әртараптандыруын күтпей-ақ, халықтың табысын қалай арттыра алады?
Бәріне шикізат кінәлі ме?
Аздап тарихқа үңілуден, атап айтқанда КСРО-ның тоқырау дәуірінен бастасақ. Бұл кезеңді адамдар әлі де әр түрлі қабылдайды. Біреулер оны тауар тапшылығымен және дүкендердегі ұзын-сонар кезекпен байланыстырса, енді біреулер молшылық пен тұрақтылық кезеңімен байланыстырады.
Тоқырау дәуірі экономикалық өсудің 25 жылға жуық циклін аяқтады, ол 70 жылдардағы мұнай нарығындағы серпіліс аясында халықтың өмір сүру сапасының жақсаруымен қатар жүрді. Бірақ қымбат мұнайдан «ғажайып» болған жоқ. Керісінше, экономиканың ұзақмерзімді өсуіне қарамастан, «тоқырау» болды – халықтың табысы өсе бастады, ал жоспарлы экономика сапалы тауарларға өсіп келе жатқан сұранысты қанағаттандыра алмады. Соның салдарынан тауар тапшылығы пайда болды.
Кеңес басшылығы туындаған мәселелерді шешуге тырысты. Ол үшін азық-түлік бағдарламасы сияқты өнім тапшылығын азайтуға бағытталған түрлі құжаттар әзірленді. Алайда олар күткен нәтиже бермеді.
Өйткені өсіп келе жатқан тұтынушылық сұраныс нарықтық экономика жағдайында ғана тез әрі дәлме-дәл қанағаттандырылуы мүмкін. Мұның себебі қарапайым: сұраныстың артуы бағаның өсуіне әкеледі, бұл өз кезегінде нарыққа қосымша жеткізушілерді тартады. Сонымен бірге КСРО-да баға мемлекет тарапынан реттелді, сондықтан экономика тұтынушылардың қалауына ілесе алмай, тауар тапшылығы арта берді.
Енді қазіргі Қазақстанға қайта ораламыз. Біздің экономика дәстүрлі түрде шикізатқа жоғары тәуелділікпен сипатталды. Соңғы кездері мұнай бағасының күрт динамикасына байланысты шикізат таусылды және тек әртараптандырудың жоқтығы ғана елдегі кірістердің өсуін бәсеңдетеді деген күшті сенім қалыптасқан.
Қазақстан тоқырау дәуірінің тәжірибесін қайталай ма, әлде экономикалық жағдайы ұқсас, бірақ ұлттық табысты тиімдірек бөлетін елдер бар ма?
Мұндай елді таңдау үшін белгілі бір параметрлерді қою керек. Біздің жағдайда біз үш шектеу қойдық. Біріншіден, бұл жан басына шаққандағы ұқсас экспорт, яғни валютаның ағылып келуі – 2-4 мың АҚШ доллары аралығында. Екіншіден, экспорттық себеттің ұқсас сапасы. Үшіншіден, халықтың жан басына шаққандағы табысы жылына 3,3 мың АҚШ долларынан, яғни Қазақстанға қарағанда жоғары болуы керек.
Нәтижесінде бұл параметрлерге бір ғана ел – Чили сәйкес келеді. Бұл елге қысқаша сипаттама беретін болсақ, Қазақстан сияқты халқының саны – 19,5 миллион адам болатын және ішкі қашықтығы ауқымды – солтүстіктен оңтүстікке қарай 4,6 мың шақырымға созылып жатқан мемлекет. Чили экономикасы бастапқы өңдеу өнімдері – мыс және ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортына тәуелді. Сонымен қатар Чилиде жан басына шаққандағы ЖІӨ Қазақстанмен бірдей-ақ және сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша 25-27 мың АҚШ долларын құрайды.
Дегенмен Чили экономикасы біршама инклюзивті. Мұндағы халықтың табысы Қазақстанмен салыстырғанда шамамен 1,5-2 есе жоғары, инфляция айтарлықтай төмен деңгейде – Қазақстанның 20,3%-на қарсы 12,8%, өмір сүру сапасының жанама көрсеткіші болып табылатын өмір сүру ұзақтығы Қазақстанға қарағанда 5 есе жоғары.
Елдер арасындағы мұндай айырмашылықтың себебі неде? Чилидің жетістігі олардың тиімді географиялық орналасуында деп болжауға болады. Алайда олай емес, мемлекет бүкіл Оңтүстік Америка сияқты үлкен және бай нарықтардан шалғай орналасқан. Көптеген белгілі сарапшы атап өткендей, табысты дамудың себебі ішкі факторда, атап айтқанда экономикалық институттардың сапасында жатыр. Экономикалық еркіндік индексі (Heritage Foundation) бойынша Чили 20-орында, ал Қазақстан 64-орында.
Егер екі елдің деректерін салыстыратын болсақ, онда Чили заң үстемдігі, атап айтқанда сот жүйесінің тиімділігі (Чили – 19 орын, Қазақстан – 117), сыбайлас жемқорлықтан азаттық (Чили – 26 орын, Қазақстан – 106), меншік құқығын қорғау (Чили – 46 орын, Қазақстан – 79) бойынша сөзсіз артықшылыққа ие.
Оған қоса Чилидің экономиканы реттеудегі тәсілдері тиімдірек – баға еркіндігі бойынша Чили 65-орында, ал Қазақстан – 151-орында, бизнесті жүргізу бойынша Чили – 31-орынға жайғасса, Қазақстан – 70-орында тұр.
Сондай-ақ Чили ашық және бәсекеге қабілетті нарық ретінде сипатталады – инвестиция еркіндігі бойынша олар 52-орынды иеленеді, ал Қазақстан 120-орында тұрақтады. Қаржы секторында олар 34-орында, ал Қазақстан 95-орында және сауда-саттық бойынша Чили 55-орында болса, Қазақстан 69-орынды ұстап тұр.
Сонымен қатар Чили аталған барлық салада кемінде 25 жыл бойы экономикалық еркіндік бойынша жақсы позицияны тұрақты түрде сақтағанын атап өту маңызды. Осы уақыт ішінде билік басында нарықшылар да, социалистер де болды, бірақ экономикалық бостандықтың негіздері іс жүзінде зардап шеккен жоқ.
Осылайша, әлемдік тәжірибеде біршама табысты шикізат экономикасының тәжірибесі бар, ол әлі де нарықтық әдістерді қолдана отырып, өз халқының кірістерінің өсуін қамтамасыз ете алады. Бұл Латын Америкасының көрші елдеріндегі популистік күн тәртібінің қысымына қарамастан жүзеге асырылуда.
Сондықтан Қазақстанда әртараптандыру мәселесін қозғамас бұрын, негізгі экономикалық арналарды тазартқан жөн.
Comments