«Халық түгелдей кедейшілікте өмір сүріп жатыр». Мұндай пікір жұртшылықтың мақұлдауына ие болған және белсенді түрде көтеріліп, жаппай таралуда: «қазақстандықтар табысының жартысын азық-түлікке жұмсайды», «халықтың айлық табысы 80 мың теңгені құрады», «бай болу үшін 142 мың жеткілікті».
Мұны билік өкілдеріне мүмкіндігінше жиі еске түсіру керек деген пікір бар. Шенеуніктердің ұяты оянып, олар халықтың игілігі үшін жұмыс істей бастайды-мыс. Бірақ бәрі айнадай керісінше болады, себебі бұл аппараттың табиғаты сондай. Популист-саясаткерлер «бәрін алып, бөліс» деген үндеулерімен қолдау табуда. Ал бюрократтар «айкидо» тәсілін қолданып, одан да көп өкілеттік пен бюджетке ие болу және жаңа бағдарламалар мен жобаларды әзірлеу үшін дәлел ретінде өздеріне айтылған сын-ескертпелерді пайдаланады.
Мәселенің шешімі оның қойылуына байланысты. Осының бәрі рас болғанда, шала-шарпы орынды болар еді. Ескі анекдотты еске салады: «Қазақстандықтардың 98%-ы өз өмірлеріне риза; Сауалнама «ҚазМұнайГаз» кеңсесінде жүргізілді. Бұл цифрлар халықтың әр түрлі бөлігін қамтиды, бірақ барлығын емес. Сауалнамалар, әсіресе ақылы сауалнамалар негізінен кедейлер арасында жүргізіледі – байлар жайдан-жай қатысудан бас тартады. Жалақы туралы деректер тек ірі компаниялар мен мемлекеттік органдар арасында жүйелі түрде жиналады – бұқаралық шағын бизнес сирек есеп береді және олардың барлығы қатыспайды.
Бұл үшін статистика ұйымын кінәлауға болмайды – ол деректердің қалай жиналғанын әрдайым көрсетеді. Мәселе берілген ескертулерді оқымай, үстірт талдау жасап, БАҚ-та тарататын кәсіби қолданушыларда. Бұл арада когнитивті бұрмалау «дәлелді алдын ала болжау», ақпаратты бастапқы нанымдарға сәйкес келетіндей етіп түсіндіру тенденциясының да әсері мол. Сонымен қатар келеңсіз жаңалықты халыққа «сату» оңайырақ.
Толық көріністі көре аламыз ба? Иә, егер бүкіл пазлды жинайтын болсақ. Экономикада бәрі бір-бірімен байланысты – егер бірдеңе сатылып жатса, онда біреу сатып алады. Табыстар туралы көптеген дереккөз бар – компаниялар мен мемлекеттік органдардың есептері, салықтар, әлеуметтік төлемдер, сауалнамалар, қаржы мекемелеріндегі қорлардың өсімі. Осыған барабар, шығын бойынша – бизнесті сату, импорт, сауалнамалар. Статистика ұйымы осының барлығын біріктіреді, содан ЖІӨ және оған қатысты барлық мәліметті алады.
Дисклеймерлерді бірден белгілейік:
Цифрлар нақты емес, бірақ олар жалғыз ғана. Көріністің бір бөлігін статистикалық ұйым жанама түрде есептейді – елдегі «көлеңкенің» жоғары деңгейі туралы да ұмытпау керек. Қайта тексеру қиын.
Триллиондар түріндегі жалпы цифрлардан бөлек, біз жан басына шаққандағы орташа айлық көрсеткішті көрсетеміз. Адамдарға күнделікті өмірде кездеспейтін ауқымдарды қабылдау қиын.
Орташа мән медианаға тең емес. Егер 3 адам 100, 200 және 600 алса, онда медиана 200, ал орташа 300 болады. Көбісі «орташаны» сөзбе-сөз қабылдайды, адамдардың белгілі бір тізбегіндегі ортаңғы орын деп санайды.
Біз тек ересектерді (15+ жас) қарастырамыз, өйткені балалар табыс таппайды және шығынды анықтауға қатыспайды. Дәл сол себепті Қазақстанды басқалармен бұлай салыстыруға болмайды – бізде демографиялық жағдай басқаша (балалар көбірек).
Осыны ескере отырып, 2021 жылға арналған мынадай көрініс пайда болады. Мұндай статистика айтарлықтай кешеуілдеп қалыптасады. 2022 жыл үшін инфляцияға байланысты нақты жағдай өзгермегенімен, оны шартты 20%-ға көбейтуге болады.
1) Бастапқыда максимумді – ЖІӨ-ні бекітіп алайық. Бұл қазақстандықтардың іс жүзінде жалғыз табыс көзі. 2021 жылы бұл 84 триллион теңгені немесе орташа кәмелетке толған азаматқа айына 517 мың теңгені құрады.
Бұл «жоғарғы шек», бұл дегеніміз дәл қазір барлық ересек азамат 1,2 мың доллардан артық табыс таба алмайды («арабтар сияқты»).
2) Ересектердің орташа айлық ақшалай табысы 185 мың теңгені құрады. Бұл жалпы алғанда жылына 30,1 триллион теңгені немесе ЖІӨ-нің 36%-ын құрайды. Біздің есептеуіміз бойынша бұған мыналар кіруі мүмкін:
«Ақ» жалақы «қолма-қол» ≈10,7 трлн.
Жалақыға әр түрлі қосымша төлемдер≈3 триллион.
«Конверттегі» жалақылар ≈ 3,4 трлн.
Әлеуметтік жәрдемақылар – 7,2 трлн.
Кәсіпкерліктен түскен аралас табыс (ЖК және т.б.)≈4,8 трлн.
Басқа – 0,9 трлн.
Тек жалданушы қызметкерлерді санайтын болсақ, онда орташа «ақ» жалақылар 166 мың теңгені құрады. Бірақ статистикада басқа цифр берілген – 250 мың. Алшақтық неде? 250 – бұл (а) жаппай шағын бизнесті (ЖК қоса алғанда) және АҚС-ны қоспағанда, (б) ЖТС пен зейнетақыны төлегенге дейін, (в) ақшалай емес ынталандыруларды ескере отырып, (г) нақты сағаттар бойынша, 2 жарты күндік қызметкер бір «толыққанды қызметкер» болып біріккенде.
Аударымдар – бұл қызметкердің кем алған табысы. Жұмыс берушіге кімге төлейтіні бәрібір – оған ба, мемлекетке ме, бұл тек шығын. Ал бұл жалақының үстіне тағы 28%-ы немесе 213 мың теңге.
Адамдар болса, ешқандай үстемеақы мен сауықтыру жәрдемақысын есепке алмай, «қолға» алған айлық жалақысын санайды. Әсіресе олар шағын ұйымдарда жұмыс істесе, 100-150 мың ғана болып шығады.
3) Ақшалай еңбекақыдан басқа азаматтар оны заттай алады. Бұл ақшалай емес кірістер бір ересек адамға 59 мың теңгеге тең, яғни 9,7 трлн теңге.
Олар ұйым қызметкерге тұрғылықты жерді немесе көлікті жалдап бергенде, жеңілдікпен тамақтануды, спортқа абонементтерді, балаларға тегін балабақшаны ұйымдастырған кезде, өз өнімдерін немесе қызметтерін бергенде, мысалы, шахтерлерге тегін көмір немесе медицина қызметкерлеріне тегін емделумен қамтамасыз еткенде пайда болады.
Бірақ бұл соманың айтарлықтай бөлігі дивиденд түрінде алынбайтын бизнес иелерінің әлеуетті пайдасы деген күдік бар. Себебі – 40%-ға дейін жетуі мүмкін салықтар. Сондықтан меншік иелері және ішінара менеджмент барлық жеке шығынын ұйымға жүктейді.
! Осылайша, бір ересек қазақстандықтың орташа айлық табысы 245 мың теңгені құрады. Бұл жылына 39,7 трлн теңге немесе ЖІӨ 47%-ын құрайды.
Бұған шығынды үнемдеуден түскен шартты кірістің де қосылатыны қалыпты жағдай. Егер адам өз баспанасында тұрса, бұл белгілі бір бағаға өзінен жалға алу болып саналады. Егер адам ауылшаруашылық өнімдерін өсіріп, оны өзі тұтынатын болса, қисыны бір. Бұл біртүрлі көрінеді, бірақ есепке алыну керек, өйткені бұл азаматтардың көпшілігінің әл-ауқатын бағалауға айтарлықтай әсер етеді.
! Осыны есепке ала отырып, түпкілікті көрсеткіш орташа қазақстандыққа шаққанда 272 мың, жалпы алғанда 44,2 трлн, немесе ЖІӨ-нің 53%-ын құрайды.
4) Шығын бойынша елеулі қаржы бабы салықтар мен әлеуметтік аударымдар болып табылады. Бұл 6,3 триллион теңге немесе ақшалай кірістің бестен бір бөлігін құрайды.
Бірақ «оның орнына» халық мемлекет пен коммерциялық емес сектордан 6,1 трлн мөлшерінде заттай нысандағы әлеуметтік трансферттер алады. Бұл азаматтарға тегін немесе нарықтық бағадан әлдеқайда төмен бағамен берілетін тауарлар мен мемлекеттік және коммерциялық емес ұйымдардың қызметтері. Оларға, мысалы, білім беру және денсаулық сақтау қызметтері, әлеуметтік көмек, тұрғын үй және коммуналдық қызметтеріне субсидиялардың барлық түрі, азық-түлік карточкалары және т.б. кіреді.
Басқа да ақшалай шығын тағы 1,5 триллионды құрайды.
5) Нақты түпкілікті тұтыну – адамдардың алған игіліктері – айына 298 мыңға тең, жалпы алғанда 48,4 трлн немесе ЖІӨ-нің 58%-ын құрайды.
Оның 42%-ы – заттай нысанда, еңбекақы түрінде, әлеуметтік жәрдемақы немесе шарттық мекендеу түрінде. 12% - қарыз есебінен тәрізді, бірақ бұл тағы бір "ақтаңдақ", өйткені сомалар Ұлттық банктің статистикасымен сәйкес келмейді. 46% - өз қаражаты есебінен.
Қорытындылар:
A) Бір адамға түсетін ауыртпалықтардың әр түрлі түрлерін салыстыру кезінде (азық-түлікке жұмсалған шығын, кредиттік төлемдер және т.б.) кірістер мен шығыстардың барлық көзін ескерген дұрыс. Әсіресе, сапа бақылауына қатысты күдіктер болса, сауалнама мәліметтеріне абайлап жүгіну керек. Сондай-ақ жаңалықтарда бұларды «кейбір қазақстандықтар», «кейбір ұйымдарда» деп атап өткен жөн.
Мұның бәрі көптеген хабарламаның шиеленісуін бірден азайтады және бағаны реттеу немесе импортты алмастыру сияқты көптеген мемлекеттік саясатқа деген күмән тудырады.
Мәселен, мерзімі өткен несиелердің 1,5 триллион теңгесі халықтың барлық ақшалай кірісінің 6,5%-на айналады. Азық-түлік шығыны ақшалай кірістің 28%-ын немесе нақты тұтынудың 17%-ын құрайды.
Б) Адамдар банк картасына ай сайын не келетінін ойлайды.Мәселе мынада, олар тиесілі игілігін 2–2,5 есе көп алады, бірақ шешімді басқалар қабылдайды. Мемлекет салықтар мен квазисалықтарды кейіннен сапасы күмәнді тауарлар мен қызметтер түрінде қайтару үшін жинайды. Ұйымдардағы менеджерлер әр түрлі «ақшалай емес ынталандыруларды» ойлап табады, олар іс жүзінде КТС-ты азайтуға және ЕАҚ-ны төлемеуге жағдай жасайды. Шығынның тиімділігі төмендейді, сыбайлас жемқорлық тәуекелдері артады.
Осылайша, тұтыну бар сияқты, бірақ таңдау еркіндігі жоқ.
В) Жағдайдың өзге қыры – теңсіздіктің төмендеуі. Ол табыстарда бар, бірақ орташалауға байланысты оны көру қиын. Маңызды ескертпе – бұған азаматтардың кәсіпкерлік табыстарынан түскен және шетелде бақыланатын заңды тұлғаларға аударылған ақшалай кірістері есепке алынбаған. Бұл теңсіздікті күшейтетін еді.
Бірақ теңсіздікті бағалау кезінде ескерілмейтін 2 жағдай бар.
Біріншіден, табыс емес, игіліктер маңызды. Әйтсе де, заттай еңбекақы бойынша жеңілдіктерді меншік иелері емес, кәсіпорын қызметкерлері алады. Сонымен қатар мемлекет 10 триллион теңгеден астам қаржыны ауқаттылардан кедейлерге қайта бөледі. Мысалы, білім беру және денсаулық сақтау жүйесінің негізгі бенефициарлары – халықтың осал топтары.
Екіншіден, халықтың өз арасында табыстарды ішкі қайта бөлудің көрінісі байқалмайды. Біздің ойымызша, мәдени ерекшеліктер табыстардың бір бөлігін туыстық қатынас бойынша (ата-ана, жұбайлар, балалар және т.б.) ақшалай жіберуге міндеттейді.
Г) Мемлекеттік реттеу мен салалық саясаткерлер арқылы «кілемді бомбалаудан» және жалпылама тұжырымдардан шын мәнінде кедейлерді мақсатты әлеуметтік қолдауға көшу қажет. Бұған қоса, көмек қолма-қол ақша түрінде және кедергілерсіз болғаны дұрыс.
Халықтың кейбір топтары шынымен де ақшасының жартысын азық-түлікке жұмсайды. Бірақ бұл мүлде басқа «жарты» – ең кедейлер арасында айына 16 мың теңгеден орта тап арасында 72 мың теңгеге дейін. Азық-түлік пен сусындар әр түрлі сапа мен баға сегментінде болатыны белгілі.
Көп нәрсе табыс деңгейіне, асырауындағы адам санына және баспананың болуына байланысты.
Проблема – табысы 100-150 мыңға жетпейтін екі баласы бар ана. Проблема – 60-80 мыңнан төмен жалақы алатын мүгедектігі бар адамдар немесе зейнеткерлер. Проблема – көп балалы отбасыларда бір ғана ата-ана – айына 200-300 мың теңге табады, ал баспанасыз 400-500 мың жалақыға жұмыс істейді.
Табысының жартысын азық-түлікке қала жастары да, 1-2 балалы қалалық отбасылар да жұмсауы мүмкін. Бірақ бұған тек ең қажетті тауарлар алу ғана емес, ойын-сауық қажеттіліктерді де қанағаттандыру кіреді. Өзге қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Д) Қазақстанды мұнай өндіруші араб елдерімен немесе дамыған әлеммен салыстыруға болмайды. Барлық шикізат пен корпорацияларды есепке алғанда да, азаматтардың табысының салыстырмалы өмір сүру деңгейіне дейін өсуіне шектеулер бар.
Бұл Қазақстанның мемлекеттендірілген әлеуметтік елге айналуына әлі ерте дегенді білдіреді. Жеке сектор үшін көбірек экономикалық бостандықтар қажет, сондай-ақ үкіметтің заң үстемдігіне, стратегиялық инфрақұрылымға және мақсатты әлеуметтік саясатқа назар аударуы қажет.